بحران دستیابی به اطلاعات شفاف در اقتصاد ایران

اقتصاد ایرانی: امروزه تصمیم گیری یکی از مهمترین مباحث در عرصه مدیریت است. اهمیت این موضوع به اندازه ای است که هربرت سایمون آن را مترادف با مدیریت دانسته است. برای نیل به هدف، تصمیم گیری لازم است. و تصمیم گیر می باید از میان استراتژی های موجود یکی را انتخاب کند و بکارگیرد. کیفیت و ماهیت این استراتژی، ماهیت عوامل محیطی خارج از کنترل سازمان و قدرت رقبا و ماهیت و شدت رقابت آنها باسازمان از جمله عواملی است که موفقیت و یا عدم موفقیت تصمیم گیرنده در نیل به هدف بستگی به آن دارد.

به گزارش دنیای اقتصاد، بنابراین میتوان تصمیم گیری در عرصه مدیریت را مهمترین بخش و فعالیت یک بنگاه اقتصادی دانست.برای رسیدن به یک حالت مطلوب در تصمیم گیری باید به داده ها و اطلاعات به روز و قابل اعتماد دسترسی داشت.در یک سیر منطقی فرد مدیر با توجه به دسترسی کامل و آزاد به داده ها توانایی خود را در زمینه تصمیم گیری بالا خواهد برد.اما نکته اصلی که این مقاله به آن می پردازد همین جاست که در صورت عدم دسترسی به داده های صحیح چه سرنوشتی در انتظار مدیر و تصمیم گیریهایش خواهد بود؟

واژه تصمیم گیری، در لغت به معنای اراده کردن، قصد کردن و در اصطلاح، انتخاب کردن از میان دو یا چند راهکار یا گزینه است. بنابراین، تصمیم گیری، فرآیند ارزش یابی گزینه ها و راه های موجود، بررسی و پیش بینی پی آمدهای هریک از آنها برای رسیدن به هدف و در نهایت، انتخاب است. بدیهی است که تصمیم گیری به شیوه کارا و موثر، بویژه در دنیای متحول و پیچیده کنونی، مستلزم به کارگیری و برخورداری از مقادیر زیادی از اطلاعات می باشد و در واقع، اطلاعات یک وسیله و ابزار راهبردی مهم در تصمیم گیری مدیریت محسوب می شود و بدون شک کیفیت تصمیمات مدیریت نیز بستگی به صحت و دقت اطلاعاتی دارد که در زمان تصمیم گیری در اختیار وی قرار دارد. با داشتن اطلاعات به عتوان فرض ثابت و اساسی تصمیم گیری به مفهوم عقلانیت محدود میپردازیم.

عقلانیت یا خردورزی در فلسفه یونانی، به بکارگیری عقل و خرد برای حصول شناخت اطلاق می شود که در مقابل مفاهیمی چون، تجربه گرایی یا اصالت حس قرار می گیرد. واژه انگلیسی رشنالیتی (Rationality) به طور گسترده در رشته های علمی اقتصاد، جامعه شناسی، روانشناسی و علوم سیاسی در معانی متفاوت به کار می رود. انسانی تصمیم گیری عقلانی بر این فرض استوار است که در اتخاذ تصمیم از داده ها و اطلاعات کافی بهره مند بوده و از آنها تبعیت کنیم،سپس تمامی راه های رسیدن به هدف را مشخص و در قدم های بعدی تبعات و عواقب تصمیم گیری را با توجه به دانش خود سنجیده و بالاخره دست به انتخاب منطقی بزنیم.

عقلانیت محدود به انگلیسی Bounded Rationality مفهومی است که بر پایه وجود محدودیت اطلاعاتی افراد عقلایی، محدودیت روانشناختی ذهن افراد و همچنین محدودیت زمان برای تصمیم گیری بنا نهاده می شود. در حالی که این محدودیت ها در مورد فرد عقلایی مطرح نیست. در بسیاری از اوقات عقلانیت محدود نتیجه عدم تقارن در توانایی ها و قدرت ادراک شرایط است و در بین بازیگرها متفاوت است. همانطور که میدانید تبلیغات روی تصمیمات آحاد اقتصادی از طریق ارسال اطلاعات برای تغییر ترجیحات و حتی از طریق تغییر روش تصمیم گیری افراد اثر میگذارد. تصمیم گیرندگان حتی اگر از لحاظ اطلاعات در یک سطح باشند، توانایی یکسانی در تحلیل شرایط ندارند. تفاوت در موفقیت های اقتصادی می تواند باعث بوجود آمدن چنین تفاوت توانایی بشود. بسیاری از نهادهای اجتماعی وجود دارند که هدفشان ساده کردن مسئله تصیم گیری افراد است.

برای روشن تر شدن مطالب روش حل مساله را با نظریه بازی ادامه میدهیم , نظریه بازی در مطالعه طیف گسترده ای از موضوعات کاربرد دارد. از جمله نحوه تعامل تصمیم گیرندگان در محیط رقابتی به شکلی که نتایج تصمیم هر عامل موثر بر نتایج کسب شده سایر عوامل است. یکی از اصلی ترین شرایط بکارگیری این نظریه در تحلیل محیط های رقابتی، وفاداری عوامل متعامل در رعایت منطق بازی است. در صورتی که این پیش شرط به هر دلیل رعایت نشود، یا بایستی در انتظار نوزایی ساختار جدید دیگری از منطق تحلیلی بازیگران متعامل بود و یا به دلیل عدم پیش بینی نتایج بازی و یا گزینه های مورد انتظار سیستم تصمیم گیرنده به سراغ سایر روش های تحلیل در یک چنین محیط های تصمیم گیری رفت. هر چه قدر توان پیش بینی گزینه ها و نتایج حاصل از انتخاب آنها بیشتر باشد، عدم قطعیت در این تکنیک کاهش می یابد. برای واضح تر شدن مطلب بامثالی مبحث این نظریه را ادامه می دهیم،بازی شطرنج یک مثال مناسب برای درک مفهوم عقلانیت محدود است، در بازی شطرنج واقعی بازیگران ممکن است در مورد دانش و یا توانایی تحلیل با یکدیگر متفاوت باشند. در مقایسه، هنگامی که شطرنج با فرض عقلایی بودن بازیگران در نظر گرفته می شود، در واقع فرض بر این است که دانش بازیگران از قوانین بازی کامل وتوانایی تحلیلشان یکی است. در واقع ثابت می شود که شطرنج یک بازی با جواب بدیهی برای بازیگران عقلایی است یعنی یک الگوریتم وجود دارد که می توان از آن برای حل کردن بازی استفاده کرد، این الگوریتم یک جفت استراتژی برای هر یک از بازیگرها معرفی می کند که اگر هر کدام ازبازیگرها مطابق استراتژی خود عمل کنند، نتیجه برایشان حداقل به خوبی نتیجه تعادلی است صرف نظر از اینکه بازیگر مقابل چگونه عمل کند. وجود چنین استراتژی باید باعث از بین رفتن جذابیت بازی شطرنج شود، بااین حال شطرنج همچنان به صورت یک بازی جذاب باقی مانده است. به بیانی کاملا ساده می توان گفت، گرچه حتی معلوم شود که بازیگر سفید برای برنده شدن یک استرتژی دارد ولی برایش مقدور نیست که این استراتژی را اجرا کند.

نوعی از بازی نیز وجود دارد که به دلیل اینکه امکان برآورد احتمال وقوع نتایج در آنها وجود ندارد به بازی های ابهام شهرت دارند. این نظریه در ابتدا برای درک مجموعه بزرگی از رفتارهای اقتصادی به عنوان مثال نوسانات شاخص سهام در بورس اوراق بهادار و افت و خیز بهای کالاها در بازار مصرف کنندگان ایجاد شد. تحلیل پدیده های گوناگون اقتصادی و تجاری نظیر پیروزی در یک مزایده، معامله، داد و ستد، شرکت در یک مناقصه، از دیگر مواردی است که نظریه بازی در آن نقش ایفا می کند.

پژوهش ها در این زمینه اغلب برمجموعه ای از راه بردهای شناخته شده به عنوان تعادل در بازی ها استوار است. این راه بردها اصولاً از قواعد عقلانی به نتیجه می رسند. مشهورترین تعادل ها، تعادل نش است. براساس نظریه تعادل نش، اگر فرض کنیم در هر بازی با استراتژی مختلط، بازیکنان به طریق منطقی و معقول راه بردهای خود را انتخاب کنند و به دنبال حد اکثر سود در بازی هستند، دست کم یک راه برد برای به دست آوردن بهترین نتیجه برای هر بازیکن قابل انتخاب است و چنانچه بازیکن راه کار دیگری به غیر از آن را انتخاب کند، نتیجه بهتری به دست نخواهد آورد. نظریه بازی علی الاصول می تواند روند و نتیجه هر نوع بازی، از دوز گرفته تا بازی در بازار بورس سهام را توصیف و پیش بینی کند.

در میان نظریه های بازی نظریه "بازی های با آگاهی کامل"، بازی هایی هستند که تمام بازیکنان می توانند در هر لحظه تمام ترکیب بازی را در مقابل خود مشاهده کنند، مانند شطرنج. از سوی دیگر در بازی های بدون آگاهی کامل ظاهر و ترکیب کل بازی برای بازیکنان پوشیده است، مانند بازی هایی که با ورق یا تاس انجام می شود.

حال با توجه به مسائل بیان شده در فوق سعی در پاسخگویی به سوال اصلی این پژوهش برمیاییم که تلاش شده در این فرصت کوتاه به شکلی ساده و واضح به آن پرداخته شود. قرن ۲۱ عصر اطلاعات است و در عصر کنونی اطلاعات مهمترین ابزار دولت ها و مدیران است. با نگاهی دقیق به سایت مرکزی موافقتنامه تعرفه و تجارت (GATT) صندوق بین المللی پول (INTERNATIONAL MONETERY FUND)  و سازمان جهانی تجارت (WORLD TRADE ORGANIZATION)  و جست وجو در قسمت مربوط به داده ها مشخص گردید که تمامی بخش های مرتبط با داده ها اعم از اطلاعات،آمار،راهنماییهاو قسمت های مربوط به مصاحبه ها و مقالات به طور مستمر به روز رسانی شده و در اختیار مراجعه کنندگان به سایت قرار می گیرد.

در مقابل با بررسی سایت های اینترنتی برخی از ارگان های داخلی از جمله اداره مالیات و سازمان تعزیرات حکومتی و حتی بانک مرکزی متاسفانه شاهدیم که روزها، هفته ها و شاید سالها اطلاعات این سایتهای مهم به روز رسانی نشده است،حال با این اوصاف به عنوان مثال یک مدیر بنگاه اقتصادی از اوضاع و شرایط مربوط به گمرک و ترخیص کالا چگونه آگاه خواهد شد؟حال یک مدیر مجبور است با توجه به اوضاع واحوال، به شکل تصادفی که در نظریات بالا به آن اشاره شد تصمیم بگیرد. هرچند که دولت تنها وظیفه دارند اطلاعات کلی مثل آمار و ارقام را در دسترس همگان قرار دهد و در مورد اطلاعات جزئی افراد باید خود این اطلاعات را به دست بیاورند اما بواسطه نا توانی دولت در جمع آوری داده ها و یا بواسطه اعمال نفوذ برخی سودجویان در بازار اطلاعات و یا بواسطه رقابت های ناسالم احزاب و گروه ها همین جریان اطلاعات جزئی به صورت متمرکز در دسترس طیفی خاص از افراد قرار می کیرد.این مساله از دیرباز در کشور ما بوده و طی سالیان طولانی در ایران عزیز ریشه دوانده است که برای مقابله با آن بایستی جلوی رانت خواری ها و لابی گری های اطلاعاتی گرفته شودکه این گره هم جز به دست مسئولین و دولتمردان باز نخواهد شد.

با توجه به مطالب بیان شده می بینیم که یک مدیر در یک فضای کاملا مبهم تصمیم گیری می کند،به دلیل اینکه داده های کافی را در اختیار ندارد، این امر باعث افزایش سرعت در تصمیم گیری ها و گاها عجله در آن میشود، در این حالت است که یک مدیر میزان ریسک پذیری بالایی خواهد داشت و این ریسک در برخی موارد منتج به نتیجه مثبت و در اکثر موارد نتیجه منفی خواهد داشت. ذکر این مطلب هم ضروری هست که بسته به شرایط، میزان قدرت و صحت تصمیم گیری تغییر میکند.اگر سه حالت معروف اطمینان، ریسک و عدم اطمینان را در نظر بگیریم متاسفانه کشور ایران در حالت سوم یعنی عدم اطمینان قرار دارد که این یکی از معضلات کشورهای در حال توسعه است، زیرا اطلاعات کشورهای در حال توسعه به قدری در نوسان است که مدیر در نهایت از دنبال کردن آن صرف نظر کرده و به دنبال آن با ریسک بالا تصمیم می گیرد. یکی دیگر از معضلات در زمینه تصمیم گیری و عقلانیت محدود،  سرعت دسترسی به داده هاست که باز هم متاسفانه جریان اطلاعات در ایران دارای سرعت کافی و قابل توجهی نمی باشد، که این موضوع نیز به دلایل گوناگون مثل دلایل امنیتی و و محدودیت کشور به لحاظ بودجه و امکانات در توسعه خطوط پر سرعت و افزایش سریع باندهای ارتباطی اینترنتی ایجاد شده است ولی با نگاه مثبت مسئولین به این مسئله و راهکارهای جدید امکان تسریع دسترسی به اینترنت ممکن خواهد بود.

با توجه به نکات پیش گفته، انتظار آن است که مسئولین و دولتمردان به جای پیگیری سیاست های شکست خورده اقدام به طراحی ساز و کارهای جدید نمایند تا ابتدا از افت و خیزها و نواسانات عمده در حیطه دسترسی به اطلاعات کاسته و به روند شکل گیری یک مسیر منطقی و صحیح جهت دسترسی به داده ها مساعدت های لازم را مبذول دارند.لازم به ذکر است که در اکثر موارد، اختلافی بین دولت و منتقدین وجود ندارد ولی اکثر کارشناسان معتقدند که عمده اشکالات ساختاری مدیریت عقلانی درکشور از نبود فضای مناسب، جهت دسترسی به داده ها، سرچشمه می گیرد و از نظر آنها تا زمانی که کشور به سمت اصلاحات ساختاری حرکت نکند حل مسئله ممکن نخواهد بود و ارمغان جدیدی به همراه نخواهد داشت. در مرحله کنونی می توان در یک دوره آزمایشی جهت پیشرفت اقتصادی کشور و افزایش سود و درآمد، سیاست های جدیدی در زمینه آزادی دسترسی به اطلاعات با نظارت دولت اتخاذ شود تا فضای جدیدی را برای عموم فعالین اقتصادی محیا کند، بنابراین این وظیفه دولت است که به این خواسته بحق بسیاری از کارشناسان و منتقدین پاسخ مناسب دهد، به عنوان مثال در صنایع اتومبیل، فولاد،پتروشیمی،فلزات رنگی و...تولید کنندگان می بایست اگاهی کامل در این مورد داشته باشند که در چه زمانی هزینه های تولید کاهش پیدا خواهد کرد تا در اسرع وقت اقدام به تولید کنند در غیر این صورت رقبای خارجی بلافاصله بخشی از بازار آنها را تصاحب خواهند کرد.

نگارنده بر این اعتقاد است که جهت پیشرفت و رشد و شکوفایی سرزمین عزیزمان ایران می بایست تصمیمات اتخاذ شده دولت همسو با تولید کنندگان و مدیران بنگاه های اقتصادی و بدون جانبداری سیاسی بوده تا بتوان بازار اقتصاد و مدیریتی اقتصاد کشور را از این آشفته بازار نجات داد و همانگونه که اشاره شد یکی از این تصمیمات که باید در اسرع وقت به آن رسیدگی شود افزایش سطح اطمینان از داده ها و سرعت بخشیدن دسترسی به آنهاست. هرچند که لایحه دولت تدبیر و امید در روزهای گذشته در زمینه حمایت از تولید کنندگان تقدیم مجلس شورای اسلامی گردیده ولی انتظار میرود در زمینه موارد ذکر شده این پژوهش نیزاقداماتی صورت گیرد و امید است این اقدامات همچون سنوات و دوره های گذشته بدون نتیجه باقی نماند و فردایی روشن تر را در عرصه مدیریت اقتصادی کشور شاهد باشیم.